De borst is in feite een aanhangsel van de huid van de borstkas. Ze bestaat uit
klierweefsel waartussen vetweefsel en steunweefsel. Het klierweefsel is
georganiseerd in lobben waarvan de kliergangen eindigen in melkkanalen die op
hun beurt uitmonden ter hoogte van de tepel. Het volume klierweefsel is maximaal
ontwikkeld bij de vrouw tijdens de vruchtbare periode in haar leven. Het wordt
geleidelijk vervangen door vetweefsel waardoor ook de elasticiteit vermindert
De borstklier is rijkelijk voorzien van bloedvaten, komende van de oksel en vanuit
de diepte. De lymfedrainage is eveneens uitgebreid en gebeurt voornamelijk naar
de oksel toe. De binnenste helft van de borst kan ook deels naar de klierstreken
De borst is een geslachtsorgaan, onderhevig aan hormonale veranderingen in het
bloed. Tijdens de menstruele cyclus kan hierdoor een spanningsgevoel ontstaan
vóór de regels. Tijdens de zwangerschap en later bij de borstvoeding zal er
eveneens een belangrijke volumetoename optreden met melkproductie nadien.
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.2005 8
Deze zijn bedoeld om het stadium (uitgebreidheid) na te gaan en te zien of er geen
metastasen (uitzaaiingen) zijn in longen, lever en bot. De testen worden meestal
Deze wordt altijd routinegewijs uitgevoerd. Meestal zijn deze normaal omdat
borstkanker vaak pas laattijdig zich in het bloed (tumormarker) laat opsporen.
RX opname van de borst waarbij meestal de eerste
• Echografie: bijkomend onderzoek van de radioloog om meer gegevens zoals
de precieze lokalisatie en grootte na te gaan. Eventueel met punctie van het
• NMR of MRI: scan onderzoek dat voornamelijk gebruikt wordt om meerdere
tumoren op te sporen of ingeval er twijfel is bij de mammografie en
Dit is meestal een klassieke RX opname van de longen doch soms ook met een CT
scan bij twijfel of bij grotere tumoren.
In de meeste gevallen wordt een echografie uitgevoerd en bij twijfel eventueel een
Dit gebeurt op de dienst nucleaire geneeskunde. Hierbij wordt een licht radioactieve
stof (kleurstof) ingespoten via de arm die specifiek alle botten van het lichaam in het
licht zal stellen. Twee à drie uren later wordt dan het scanonderzoek uitgevoerd.
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.2005 9
Hiervoor wordt eerst een borstpunctie uitgevoerd van het gezwel. De
anatoompatholoog kan dan de diagnose van borstkanker bevestigen.
Nadat alle noodzakelijke onderzoeken zijn uitgevoerd, wordt samen met u
besproken welke de beste behandeling is in uw geval. De behandeling is meestal
een combinatie van verschillende therapieën: operatie, chemotherapie, radiotherapie
en/of hormonale therapie. Ook de volgorde is soms verschillend maar meestal
wordt eerst een operatie verricht en nadien een nabehandeling. Niet iedere patiënt
zal dezelfde nabehandeling volgen. Uw behandeling wordt onder andere bepaald
door uw leeftijd, het stadium van de tumor en het type borstkanker. Tijdens de
behandeling zal u ook gevolgd worden door verschillende artsen en begeleiders,
naargelang het type therapie dat u op dat moment volgt. De nodige afspraken
worden automatisch gemaakt. De uitleg die bij elke therapie hoort, zal ook telkens
vooraf worden gegeven. Ook de huisarts wordt bij alle stappen betrokken en
ingelicht, zodat u ook nog altijd bij hem of haar terecht kan voor bijkomende
In de volgende hoofdstukken worden de meest frequente therapieën reeds
beschreven: de reden van therapie, de methodes, eventuele nevenwerkingen of
6. De chirurgische behandeling van borstkanker
In de meeste gevallen wordt de behandeling gestart met heelkunde. Dit kan
bestaan uit enerzijds het verwijderen van de volledige borst (mastectomie of
borstamputatie) of anderzijds een borstsparende ingreep.
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200510
Meestal worden gelijktijdig de okselklieren onderzocht Dit gebeurt aan de hand van
1 klier (schildwachtklier), soms alle klieren, te verwijderen (okselklieruitruiming).
De keuze van de operatie wordt onder andere bepaald door het stadium van de
ziekte, de grootte van het gezwel, de grootte van de borst, de plaats van het gezwel,
… Op de raadpleging in de borstkliniekwordt u fotomateriaal getoond van het te
Hierbij wordt de volledige borstklier verwijderd met bovenliggende huid en tepel. De
okselklieren worden meestal in één geheel meegenomen. Het eindresultaat is een
vlakke borstkaswand met een horizontaal of schuin verlopend litteken, reikend tot
aan de oksel. Nadien kan hierop een uitwendige borstprothese worden gedragen,
zie hoofdstuk 10. Er bestaat altijd de mogelijkheid voor een borstreconstructie, zie
hoofdstuk 11. Ook hiervan is er fotomateriaal aanwezig in de borstkliniek.
Door de vroegtijdige diagnose is het nu vaak mogelijk de borst te sparen. De
operatie (brede excisie) bestaat uit het verwijderen van het gezwel met een marge
Gezwellen die dicht bij de tepel gelegen zijn, kunnen gelijkaardig worden behandeld
doch vaak met wegname van de tepel. Het definitief microscopisch onderzoek na
de operatie moet uitmaken of het letsel inderdaad volledig en voldoende veilig werd
Indien de borst kan gespaard worden, wordt er nadien steeds een bestraling
De voorwaarden voor een borstsparende behandeling zijn :
• het gezwel mag niet groter dan 4 cm zijn;
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200511
• de grootte van het gezwel vergeleken met de grootte van de borst moet
voldoende garantie bieden voor een aanvaardbaar cosmetisch resultaat na
• na een borstsparende behandeling moet men bereid zijn om 5 à 6 weken
• radiotherapie is niet altijd mogelijk : hoge leeftijd, vroeger reeds bestraling
gehad, zwangere vrouwen (risico voor het kindje).
• Na een borstsparende ingreep is een zorgvuldige opvolging noodzakelijk
om een eventuele heropflakkering in de rest van de borst vroegtijdig op te
sporen. Dit bestaat uit regelmatige controles en jaarlijks een
• Tenslotte mag er maar één kwaadaardig letsel in de borst zijn en mogen er
geen uitgebreide verkalkingen zichtbaar zijn op de mammografie.
Samengevat kan men zeggen dat het belangrijk is dat het letsel volledig en veilig
kan worden weggenomen met het behoud van een goed cosmetisch resultaat. In
alle andere gevallen wordt beter een borstamputatie uitgevoerd. De kansen op
definitieve genezing zijn in dit laatste geval daarom niet slechter.
In sommige gevallen kan de okselklieruitruiming vermeden worden door de techniek
van de schildwachtklier. De schildwachtklier is de eerste klier die zou draineren van
de borst of van het gezwel erin gelegen. Door de inspuiting thv de borst of het
gezwel kan deze klier gemarkeerd worden. De kleurstof wordt enkele uren voor de
operatie ingespoten op de nucleaire geneeskunde (cfr. botscan). Na 2 uren wordt
een scanfoto genomen en zodra de klier “tekent” op de foto, wordt u naar de
operatiezaal gebracht. Hier wordt hij operatief verwijderd via een kleine incisie thv
de oksel, nadat eerst het borstgezwel was verwijderd.
Indien het microscopisch onderzoek tijdens de operatie aantoont dat deze klier
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200512
tumorvrij is, kan afgezien worden van een okselklieruitruiming. Indien er echter toch
kankercellen zouden worden aangetroffen in deze klier, dan moeten ook de andere
Radiografieën en onderzoek door de arts van de klieren in de oksel zijn niet volledig
betrouwbaar. Vergrote klieren zijn niet noodzakelijk het gevolg van kanker maar
kunnen ook bijvoorbeeld een reactie zijn na een punctie. Daartegenover kunnen
normaal aanvoelende klieren reeds microscopisch kleine uitzaaiingen bevatten.
Niettemin worden aangetaste lymfeklieren het best steeds verwijderd. Enerzijds
voorkomt dit problemen in de toekomst. Anderzijds is de informatie die men
bekomt uit het microscopisch onderzoek van de klieren belangrijk voor de
beslissing tot eventuele verdere nabehandeling (zie hoofdstuk 7).
Bij een volledige okseluitruiming worden alle klieren verwijderd die in verband staan
met de borst. Tijdens de operatie wordt een drain (plastiek buisje) ingebracht om
bloed en wondvocht na de operatie te laten aflopen. Op deze manier kan de huid,
die losgemaakt was, terug vastgroeien aan de borstkas en oksel. Nadien wordt een
Na de operatie worden oefeningen onder leiding van een kinesist gestart om
verstijving van de schouder en de grote borstspier te voorkomen (zie hoofdstuk 8).
Deze oefeningen worden tweemaal daags herhaald. De hoeveelheid wondvocht zal
geleidelijk afnemen en meestal kan na 10 à 14 dagen het buisje worden verwijderd.
Hierna mag de arm normaal bewogen worden.
Bij het wegnemen van de klieren worden vaak de huidzenuwtjes geraakt van de huid
van de okselholte en de binnenzijde van de bovenarm. Dit geeft aanleiding tot een
slapend of prikkelend gevoel, wat vaak na verloop van maanden verdwijnt en slechts
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200513
De meest gekende verwikkeling van de okselklieruitruiming is lymfoedeem
(gezwollen, dikke arm). De lymfevaten en lymfeklieren spelen een rol in het
opruimen van infecties en overtollig vocht in de huid en onderliggende weefsels.
Na een okseloperatie gaat dus een deel van die functie verloren. Onmiddellijke
zwelling na de operatie komt zelden voor en is weinig uitgesproken. Echt
lymfoedeem treedt meestal op na bestraling van de oksel of na infecties ter hoogte
van de arm waarbij de resterende lymfevaten ontsteken en dichtslibben.
Voorkomen is dan ook beter dan genezen (zie hoofdstuk 9).
7. De “nabehandeling” (na de operatie)
Talrijke grote studies hebben reeds het positief effect aangetoond op de overleving
(definitieve genezing) en de kans op herval door middel van adjuverende
(aanvullende) nabehandeling na borstoperaties.
Er zijn twee vormen van nabehandeling mogelijk: lokaal en algemeen.
• De lokale nabehandeling bestaat uit radiotherapie (bestraling). Deze is
bedoeld om eventuele achtergebleven kankercellen in de borst of het
amputatielitteken uit te schakelen. Zo wordt de kans op lokaal recidief
(herval) geminimaliseerd en wordt de overleving ook hierdoor verbeterd.
• De algemene nabehandeling bestaat uit chemotherapie of hormonale
therapie. Deze is gericht op de kankercellen die mogelijk reeds langs de
bloed- of de lymfevaten ontsnapt zouden zijn uit het gezwel, op het ogenblik
van de diagnose (microscopische uitzaaiingen), en die nog niet met de
bloedtesten of klassieke radiologische onderzoeken kunnen worden
gedetecteerd. Macroscopische uitzaaiingen werden daarentegen reeds
uitgesloten aan de hand van de uitgevoerde onderzoeken vóór de operatie.
Elk dossier wordt besproken op de wekelijkse oncologische stafvergadering (MOC,
multidisciplinair oncologisch consult), waar medisch oncologen, chirurgen,
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200514
radiotherapeuten, radiologen, anatoompathologen, nucleaire geneeskunde…
Hier wordt de individuele behandeling voor elke patiënt beslist.
Dit wordt nadien met u besproken op de raadpleging, waarna de nodige afspraken
voor de nabehandeling worden gemaakt. Ook de huisarts wordt bij alle stappen
betrokken en ingelicht, zodat u ook nog altijd bij hem of haar terecht kan voor
De radiotherapie maakt gebruik van hoogenergetische stralen. Deze veroorzaken
een beschadiging van het DNA van een cel (erfelijk materiaal) waardoor ze zich niet
meer kan delen. Normale cellen worden ook aangetast doch kunnen beter
herstellen van de toegebrachte schade. De bestralingsdosis wordt zo berekend en
toegediend dat er minimale schade optreedt ter hoogte van de normale weefsels en
maximaal ter hoogte van het target (doel). De belangrijkste rol van de radiotherapie
is weggelegd in de locoregionale (plaatselijke) controle van de ziekte.
Na borstsparende chirurgie volgt er klassiek een bestraling van de borst. Zo
worden gelijke genezingskansen bekomen als met een borstamputatie voor
hetzelfde gezwel. De bestraling start meestal 4 à 6 weken na de operatie,
zodra de wonden goed genezen zijn. Deze bestaat uit 25 zittingen verdeeld
over 5 weken. Elke zitting neemt enkele minuten in beslag. Vooraf wordt
een simulatie (schijnzitting) uitgevoerd om het bestralingsveld (zone) af te
lijnen en om de dosis te berekenen. De apparatuur gelijkt sterk op de
toestellen op de dienst radiologie, maar dan computergestuurd en met een
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200515
Na deze klassieke bestraling wordt nog een boost (extra dosis) gegeven ter
hoogte van het litteken gedurende een achttal bijkomende zittingen.
Deze bestraling wordt enkel voorbehouden wanneer er argumenten zijn voor
een hoger risico voor lokaal herval : grote gezwellen (groter dan 5 cm), nipt
of onvolledig verwijderd, ingroei van de huid, meerdere aangetaste klieren.
7.2.2.3. Bestraling van de klieren achter het borstbeen
De meeste borsttumoren draineren (verspreiden) naar de klieren in de oksel
(eerste stap van uitbreiding of uitzaaiing). Tumoren ter hoogte van de
binnenste helft van de borst kunnen zich ook verspreiden naar klieren achter
het sternum (borstbeen). Deze klieren achter het borstbeen zijn niet
bereikbaar voor chirurgie, zoals in de oksel. Deze klieren worden daarom
preventief bestraald bij tumoren gelegen in de binnenste helft van de borst of
Meestal wordt een volledige okselklieruitruiming uitgevoerd en is bestraling
overbodig. Radiotherapie wordt enkel weerhouden voor belangrijke
klieraantasting in de oksel of onvolledige chirurgische verwijdering.
De nevenwerkingen bij radiotherapie zijn vergelijkbaar met reacties op blootstelling
aan de zon (vb. zonnebank). Deze treden meestal op vanaf de tweede week van de
behandeling en bestaan uit erytheem (roodheid) en soms radiodermatitis (droge,
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200516
bruine verkleuring) van de huid. Blaarvorming is minder frequent en treedt vooral
op in de plooien onder de borst en ter hoogte van de oksel. De meeste huidreacties
genezen binnen de 1 à 2 maanden na de therapie. Een blijvende lichtbruine
verkleuring van de huid of een vaster aanvoelen van de borst is mogelijk.
Bestraling van de klierstreken achter het borstbeen kan aanleiding geven tot een
voorbijgaande droge prikkelhoest of sliklast. De combinatie van chirurgie en
radiotherapie van de oksel houdt een groter risico in op blijvend oedeem van de
Gezien het een lokale behandeling betreft, gaat radiotherapie niet gepaard met
haaruitval of braken. Wel is er vermoeidheid mogelijk, vooral naar het einde van de
bestraling. Dit wordt natuurlijk ook deels verklaard door de dagelijkse sleur om
zich naar het ziekenhuis te begeven. Niettemin zullen sommige vrouwen in staat
zijn om hun professionele activiteit waar te nemen tijdens de radiotherapie mits
Borstkanker is een relatief chemogevoelige kanker. Chemotherapie is dan ook een
belangrijk instrument geworden voor de genezing. Het is een medicamenteuze
behandeling met cytostatica (celdodende medicamenten). De kans op genezing
wordt bepaald door de aanwezigheid van microscopische uitzaaiingen. Hier spelen
Naarmate het ingeschat risico groter is heeft de patiënte meer baat bij een
aanvullende algemene therapie. Verder spelen ook de leeftijd van de patiënte, de al
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200517
of niet aanwezigheid van de menopauze en de gevoeligheid van de tumor voor
vrouwelijke hormonen, … mee. Uiteindelijk moet bij elke nabehandeling ook het
nut worden afgewogen tegenover de nevenwerkingen.
De chemotherapeutische behandeling zal door de medisch oncoloog meer
gedetailleerd worden besproken van zodra de beslissing is genomen om ze toe te
dienen. Dit kan maar worden vastgelegd als alle resultaten van de uitgevoerde
onderzoeken op het weggenomen weefsel ter beschikking zijn. Dit neemt minstens
Er zijn verschillende schema’s van chemotherapie mogelijk. Het meest toegepast
schema is een combinatie van 3 producten. De behandeling duurt 4 à 5 maanden;
hierbij dient men 6 maal naar het daghospitaal te komen. De medicatie wordt
rechtstreeks in een ader toegediend. Hiervoor wordt soms een poortkatheter
(onderhuidse katheter) onder lokale anesthesie ingeplant, hetgeen bloednames en
toedienen van medicatie aanzienlijk vergemakkelijkt (zie hoofdstuk 10).
Cytostatica grijpen niet alleen in op snel delende tumorcellen, maar ook op snel
delende gezonde cellen. De belangrijkste nevenwerkingen zijn klachten ter hoogte
van het spijsverteringsstelsel (misselijkheid, braken, diarree, ontsteking van het
mondslijmvlies), haarverlies, verhoogde gevoeligheid voor infecties en
vermoeidheid. Bij vrouwen die nog niet in de menopauze zijn, blijft de menstruatie
soms achterwege tijdens de behandeling. Boven de leeftijd van 40 jaar is dit vaak
De chemotherapie wordt toegediend door de medisch oncoloog. Voor de meeste
chemotherapieën wordt voorafgaandelijk een poortkatheter geplaatst (zie hoofdstuk
De borst is een secundair geslachtsorgaan bij de vrouw en staat onder invloed van
geslachtshormonen. Ook tumoren ontstaan in de borst blijken, in 2/3 van de
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200518
gevallen, gevoelig te zijn voor vrouwelijke hormonen. Deze hormonale gevoeligheid
kan in het labo worden getest op het weggenomen tumorweefsel. De hormonale
therapie is gericht op het blokkeren van de ontwikkeling en de functie van
hormoongevoelige tumorcellen. Dit kan tijdelijk of definitief zijn.
• Een tijdelijke (omkeerbare) behandeling bestaat onder vorm van tabletten.
Het meest gebruikte is Tamoxifen (vb. Nolvadex ®), Femara ®, Aromasin®,
Arimidex®. Ze bestaat uit het dagelijks innemen van één tablet en dit voor
een periode van 5 jaar. De belangrijkste neveneffecten die zich kunnen
voordoen zijn : vapeurs of warmteopwellingen en lichte gewichtstoename.
Soms veroorzaakt het bij de start van de behandeling wat voorbijgaande
maaglast, soms ook wat gewichtslast en spierlast. Bepaalde medicamenten
kunnen osteoporose (botontkalking) versnellen. In dat geval wordt nog een
bijkomende test verricht om het “kalkgehalte” in het botweefsel te bepalen.
• Een definitieve (onomkeerbare) hormonale therapie is het stilleggen van de
eierstokken door middel van een operatie of bestraling. De definitieve
hormonale behandeling wordt gebruikt bij nog menstruerende vrouwen om
ze vroegtijdig in de menopauze te brengen. Ze wordt ook toegepast indien er
een verhoogd risico is op eierstokkanker.
Operaties ter hoogte van de grote borstspier en de oksel zijn doorgaans niet pijnlijk
maar veroorzaken hinder en beperking van beweeglijkheid van het
De dag na de ingreep zal uw kinesist dan ook al starten met een licht
oefenprogramma. De bedoeling is om uw schouder zo snel mogelijk zijn normale
beweeglijkheid terug te bezorgen en om vroegtijdige problemen na een operatie te
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200519
8.2.1. Verkramping van de grote borstspier 
Ga op de rug liggen, trek de knieën op en hou de voeten op de grond. Sla de
handen losjes in elkaar en leg ze achter het hoofd. Hou de ellebogen bij
elkaar voor het gezicht. Laat de ellebogen langzaam naar de grond zakken.
Telkens u de ellebogen verder naar de grond duwt zal u het voelen trekken
aan de geopereerde zijde, in oksel en borst.
Zorg ervoor dat de elleboog van de « goede » arm op de grond komt te
Doe deze oefening, indien mogelijk, voor een spiegel. Ga op een rechte stoel
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200522
zitten. Hou de pols van de arm van de geopereerde zijde vast met de hand
van de « goede » arm. Leg beide handen op het hoofd en hou de ellebogen
zijwaarts gericht. Hou het hoofd rechtop. Trek langzaam de arm aan de
geopereerde kant naar het hoofd toe. Probeer de bovenarm zo dicht mogelijk
bij het oor te krijgen. Let er op dat u het hoofd niet naar de arm beweegt.
Ga met het gezicht naar de muur staan, met de voeten ongeveer 15 cm van
de muur weg. Laat het voorhoofd tegen de muur rusten, voor het evenwicht.
Leg de handpalmen net boven het hoofd tegen de muur. Begin met de
vingers langs de muur “naar boven te wandelen”, elke keer een stukje hoger.
Wandel mee omhoog tot de elleboog van de niet- geopereerde arm helemaal
gestrekt is. Wandel met de hand van de geopereerde zijde zo ver naar boven
als u kan. Dezelfde oefening kan u herhalen door de geopereerde zijde naar
de muur te draaien en opnieuw te “”wandelen “.
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200523
9. Lymfoedeem, een gevreesde verwikkeling
Lymfoedeem is een onderhuidse opstapeling van eiwitrijke vloeistof veroorzaakt
door beschadiging of afsluiting van de lymfevaten.
Het eerste symptoom is een zwelling van de vingers en de handrug of alleen van de
voorarm of de bovenarm. Dikwijls is de hele arm gezwollen. De arm voelt dan strak
en gespannen aan en wordt steeds zwaarder en moeizamer om te gebruiken.
Armoedeem kan gepaard gaan met tintelingen. De zwelling kan nauwelijks
zichtbaar zijn of tot meer dan 10 cm verschil in omtrek bedragen. Een verschil van
3 cm is reeds bemerkbaar. Men moet er rekening mee houden dat bij een
rechtshandige de omtrek van de rechter bovenarm sowieso 1 cm groter kan zijn dan
links en omgekeerd. De zwelling neemt gedurende zekere tijd langzaam toe om dan
uiteindelijk te stabiliseren. In het begin is het oedeem nog reduceerbaar; het is nog
zacht en men kan er met de vinger een putje in duwen (pitting of zacht oedeem).
Blijft het onbehandeld, dan zal het geleidelijk harder worden door de ontwikkeling
van fibrose (hard oedeem). Dan wordt het lymfoedeem onomkeerbaar en
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200524
De bedoeling is dus om zo vroeg mogelijk te behandelen, wanneer er nog sprake is
• Vermijd vermoeiende arbeid en grote krachtinspanningen. Het is beter het werk
te verdelen over heel de dag of enkele dagen. In feite dient iedereen zelf te
ondervinden welke de maximaal toelaatbare belasting van de arm is.
• Het dragen van spannende kledij of knellende armbanden en ringen aan de
• Langdurig baden in water, sauna, extreem koude en sterke waterstralen zijn te
• De lymfevaten en lymfeklieren spelen een rol in het opruimen van infecties. Na
een okseloperatie gaat dus een deel van die functie verloren. Vandaar dat iedere
wonde, insectenbeet of kleine oppervlakkige infectie aanleiding kan geven tot
ontsteking van de lymfevaten (lymfangitis) of wondroos, gekenmerkt door
zwelling, rode vlekken, algemeen onwelzijn, koorts, enz…
• vermijd injecties, vaccinaties, bloedafnames en infusen aan de geopereerde
zijde; Indien niet anders mogelijk, dient de huid zeer goed te worden
• gebruik een ladyshave bij ontharing in plaats van een scheermesje;
• neem een goede handhygiëne in acht; wees voorzichtig bij het knippen van
• gebruik een vingerhoed bij het naaien en handschoenen en lange mouwen
bij het tuinieren en verzorgen van kamerplanten;
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200525
Kleine wondjes worden best meteen ontsmet en bedekt met een steriel
verband. Raadpleeg uw arts bij tekens van infectie (roodheid, zwelling,
warmte, pijn) zodat tijdig antibiotica kunnen worden voorgeschreven. Bij een
ernstige vorm van lymfangitis zijn absolute rust met de arm in hoogstand en
een antibioticabehandeling langs een infuus aangewezen.
Lymfoedeem is chronisch (langdurig) en moet ook zo behandeld worden. Medicatie
en chirurgie bieden zelden een oplossing. Het beste is een behouden aanpak. Deze
bestaat uit een manuele lymfedrainage (massage) door een kinesist en het dragen
van compressiekledij (steunmouw of elastische kous). Men kan ook gebruik maken
van een pneumatisch compressieapparaat. Deze zijn te huur bij het ziekenfonds.
Een aantal kinesisten beschikt hierover zelf in hun praktijk. Er is geen terugbetaling
Beter voorkomen dan genezen blijft ook voor lymfoedeem de beste raad!
U heeft een borstamputatie ondergaan waardoor uw lichaamsbeeld is geschonden.
Alhoewel het verdriet om het gemis van uw borst er niet minder door wordt, kan het
dragen van een borstprothese een goed hulpmiddel zijn om het zelfvertrouwen
terug te vinden. Ze speelt ook een belangrijke rol voor de houding, met name de
rug, zeker naarmate u zwaardere borsten hebt.
Het aankopen van een prothese kan een zeer emotionele gebeurtenis zijn. Soms
komen alle gevoelens rond de ziekte en operatie op dat moment tot uiting.
Daarenboven bestaat er een heel gamma van soorten en prijzen. Vandaar dat de
aankoop ervan geen lichtzinnige beslissing mag zijn
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200526
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen twee borstprothesen : voorlopige versus
Het woord geeft het reeds aan: dit is een tijdelijke oplossing tot de wonde helemaal
genezen is. Het is een stoffen hoesje, opgevuld met watten. U draagt ze voorlopig
over het verband en later op de huid en in de beha. Vindt u het contact met de huid
niet prettig, dan kan u een rekbaar hoesje aan de binnenzijde van uw beha naaien ;
op deze wijze kan de prothese trouwens niet verschuiven.
Vanuit het ziekenhuis zorgen wij vrijblijvend voor een voorlopige prothese. De
verpleegkundige kiest samen met u de juiste maat in functie van uw beha. Een
geschikte beha voldoet aan volgende voorwaarden :
• de borst steunen, doch niet knellen ;
• liefst zonder beugel ; de beugel drukt op het operatiegebied ;
• de prothese goed op zijn plaats houden ;
• een beha met sluiting vooraan is handig bij onvoldoende beweeglijkheid van
U kan de voorlopige prothese meewassen in de machine : haal de watten uit het
hoesje; gebruik eventueel het beschermzakje waarin u gewoonlijk beha’s wast .
Een definitieve prothese bestaat meestal uit siliconen : ze zijn gemaakt van een
speciaal siliconenmengsel, omhuld met een uiterst dunne en flexibele folie die
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200527
Best wacht u met het dragen van een definitieve prothese totdat de wonde volledig
genezen is. Tevens wordt er best gewacht tot na een eventuele bestraling.
Radiotherapie kan door verhitting van de huid voor erytheem (roodheid) en soms
zelfs verbranding (cf. zonnebrand) zorgen.
Verschillende soorten prothesen worden door de verpleegkundige voorgesteld,
alsook een aantal voorbeelden van aangepaste beha’s, zodat u zich reeds een goed
10.3.2. Voordelen van een siliconen borstprothese
Gewicht en omvang benaderen vrij nauwkeurig deze van de gezonde borst : dit is
niet alleen belangrijk voor het uitzicht (vooral bij zwaardere borstomvang), maar
speelt ook een rol bij het behoud van het lichamelijk evenwicht en ter preventie van
rugklachten. Door de goede warmtegeleiding zal de prothese snel aanvoelen als
een deel van uzelf. Ze absorbeert geen vocht (zoals zalven, oliën,…), is bestand
tegen transpiratie en geeft dus geen geurhinder. Ze is gemakkelijk te reinigen en is
bestand tegen chloor- en zeewater (zie onderhoud). De siliconenprothese heeft een
lange levensduur (1,5 à 2 jaar of langer).
Er zijn prothesen die in de beha gedragen worden (draagprothese) en andere die op
de huid bevestigd worden (kleefprothese). Bij kleefprothesen wordt de schouder
aanzienlijk ontlast : het gewicht hangt niet meer alleen aan de schouder maar ook
Indien U de prothese draagt in de beha, kan u best een rekbaar hoesje innaaien,
zoals bij de voorlopige prothese; zo blijft de prothese beter op zijn plaats.
De kleefprothese heeft een dunne kleeflaag op de prothese zelf en wordt
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200528
rechtstreeks op de huid gekleefd. De kleefprothese wordt dagelijks gereinigd met
Verzorg uw prothese zoals uw eigen lichaam ! Het is aangewezen de prothese
• in handwarm water, eventueel met een zacht wasmiddel of zeep ; reinig ze
• droog de prothese steeds goed af met een handdoek ;
• leg de prothese nooit op of in nabijheid van een warmtebron en gebruik liefst
• Bij irritatie van de huid kan u de prothese in het bijpassend hoesje dragen of
de huid en de prothese poederen. De kleefprothese vereist een speciale
10.3.5. De terugbetaling van borstprothesen (koninklijk besluit van 18 febr. 2000
1) postoperatieve borstprothese – Priform
2) de niet-klevende borstprothese (silicone)
3) de niet-klevende ‘light’ borstprothese
209,35 euro (persoonlijke opleg: 25 euro)
237,33 euro (persoonlijke opleg: 53,59 euro)
Let op voor scherpe of uitstekende voorwerpen: naalden, doornen, beugels, scherpe
nagels, juwelen met scherpe randen, broches, haakjes en sommige
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200529
dierenklauwen,… Deze kunnen de prothese beschadigen. Let ook op voor
oververhitting in de sauna of onder de zonnebank.
Vooraleer u beslist om een definitieve prothese aan te kopen, kan u best vooraf een
kijkje gaan nemen in de winkel: ga niet overhaast te werk en koop zeker niet «
zomaar » een prothese. Er verschijnen steeds meer verfijnde prothesen. Een goede
bandagist begeleidt u hierbij op een professionele wijze.
Aan de hand van een fotoboek, tonen we u onder andere hoe een opname verloopt.
In een afzonderlijk lokaal demonstreren we u de verschillende soorten prothesen en
mogelijkheden met de nodige uitleg. Ook wordt één maal per jaar door de
bandagist en de firma een modeshow georganiseerd.
Dit alles wordt u aangeboden om de drempelvrees met bandagisten kleiner te
In de behandeling van borstkanker blijft het soms noodzakelijk om de hele borst
weg te nemen. Een borst amputeren of niet houdt echter geen verband met de
ernst van de ziekte (zie hoofdstuk 4). Niettemin blijft deze ingreep drastisch. Naast
de psychologische weerslag is er ook het lichamelijk effect: asymmetrie, veranderde
belasting van schouder- en rugspieren. De huidige verfijnde prothesen kunnen al
veel corrigeren en verbergen, doch het blijft een kunstmatige borst met
ongemakken: zweten, onderhoud van de prothese, allergie voor de kleefpleister,…
De bedoeling van een borstreconstructie is om een zo normaal mogelijk uitzicht te
bekomen door het volume en het reliëf te herstellen. Er zijn verschillende
technieken, gebruik makend van inwendig ingeplant prothesemateriaal of uw eigen
weefsels. Elke techniek heeft voor- en nadelen die goed met de plastische chirurg
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200530
• borstprothese onder de huid of grote borstspier ingeplant
• transplantatie van buikspier en huid
• transplantatie van huid en vet van de buikwand
De tepel wordt nadien gereconstrueerd door middel van tatoeage, transplantatie van
huid van de andere tepel of van elders. Soms dient ook het volume of de vorm van
de andere borst te worden aangepast om een betere symmetrie te bekomen.
Een nieuwe borst maken is geen kleinigheid. Het vereist soms meer dan één
operatie, lange revalidatie en talrijke wond- of andere problemen. Daarenboven zal
de gereconstrueerde borst nooit volmaakt zijn en altijd onderdoen voor de gezonde
Het tijdstip van de reconstructie is wisselend. Alhoewel ze in één tijd met de
amputatie kan gebeuren, wordt vaak afgewacht tot alle nabehandelingen zijn
De poortkatheter is een implanteerbaar toedieningsysteem dat ervoor zorgt dat de
bloedafnames, toediening van medicijnen en eventuele bloedtransfusies
De poortkatheter bestaat uit een aanprikpoort, met hieraan een slangetje, dat in
verbinding wordt gebracht met een dieper gelegen bloedvat.
De poort wordt onderhuids geplaatst (meestal onder het sleutelbeen), onder lokale
Het plaatsen neemt ongeveer 30 à 45 minuten in beslag. De gebruikte
huidhechtingen worden onder de huid geplaatst en dienen niet verwijderd te
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200531
• roodheid en gevoeligheid op de implantplaats zijn normaal de eerste 24 à 48 uur.
• de lokale verdoving is meestal uitgewerkt na 1 à 2 uren; nadien volstaat een
comprimé Dafalgan forte van 1 gr. als pijntherapie.
• Het transparant verband wordt verwijderd bij de eerstvolgende afspraak in het
• Doe de eerste week geen zware inspanningen.
• Nadat de wonde genezen is vereist de huid geen speciale verzorging; gewone
• U kan ook uw gewone dagelijkse activiteiten zoals baden, zwemmen, joggen, …
• U kan probleemloos door de veiligheidssystemen van warenhuizen, vliegveld, e.d.
• De poortkatheter moet om de 4 à 6 weken worden gespoeld, indien deze niet
dit om vorming van klonters te vermijden;
het spoelen van de poort gebeurt ambulant.
• Indien de poortkatheter helemaal niet meer wordt gebruikt voor meer dan 6
deze ingreep gebeurt terug onder lokale verdoving, ambulant, en neemt
• Raadpleeg uw arts wanneer u vanaf 48 uur na het plaatsen van het poortsysteem,
in de omgeving van de hals of arm een sterke zwelling of roodheid opmerkt of bij
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200532
Kanker is een ernstige ziekte en de gevolgen ervan zijn meestal niet gering. Door
verbeterde diagnostiek en behandeling overleven steeds meer patiënten hun ziekte.
Door de intensieve behandeling krijgen patiënten en ex-patiënten wel vaak te
maken met langdurige en soms blijvende lichamelijke en psychosociale gevolgen
van hun ziekte, iets waaraan vroeger nauwelijks aandacht werd geschonken.
Om patiënten daarbij te helpen werd in het AZ Damiaan een programma ontwikkeld
voor revalidatie van patiënten na chemotherapie. Het is een combinatie van
lichaamstraining en psychosociale begeleiding. Een uniek programma en net dat
steuntje in de rug dat sommige patiënten nodig hebben.
Het programma duurt 3 maanden en er zijn 2 à 3 bijeenkomsten per week in kleine
Twee keer per week is er lichaamstraining met fitnessapparatuur, groepsactiviteit en
Er wordt zesmaal een thema-bijeenkomst voorzien over belangrijke onderwerpen in
relatie tot kanker. Diverse sprekers geen informatie en een antwoord op vragen
over bijvoorbeeld vermoeidheid, voeding, beleving en verwerking van kanker,
De partners zijn bij deze bijeenkomsten vanzelfsprekend ook welkom. Op die
manier kan er ook, vrijblijvend, contact gelegd worden met andere patiënten. Het is
een samenzijn met mensen die elkaar met één woord begrijpen en aanvoelen.
Met dit programma werken patiënten aan hun herstel: lichamelijk, geestelijk en
sociaal. Het is wetenschappelijk aangetoond dat dit programma de levenskwaliteit
verbetert, de conditie sneller normaliseert, de vermoeidheid wegneemt en patiënten
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200533
toelaat beter met hun ziekte om te gaan.
Deze revalidatie wordt verzorgd door Dr. D’hondt en C. Baeyaert, oncologisch
14. Sociale voorzieningen voor borstkankerpatiënten
Met betrekking tot de geneeskundige verstrekkingen zijn de terugbetalingen door
de ziekteverzekering voor borstkankerpatiënten dezelfde als voor andere patiënten.
De mutualiteit komt zo bijvoorbeeld tussen in de hospitalisatiekosten.
Er is een tussenkomst van het ziekenfonds voor vervoerskosten voor chemo- en
radiotherapie, evenals voor controleraadplegingen achteraf. De nodige attesten
worden door uw behandelende arts of radiotherapeut afgeleverd.
U kan gebruik maken van een vervoerdienst die aangesloten is bij uw mutualiteit.
Hieromtrent kan u de nodige uitleg verkrijgen bij de sociale dienst. Deze dienst
regelt dan, in samenspraak met de patiënt, het vervoer. Dit gebeurt tegen een
gunsttarief, afhankelijk van de mutualiteit waar u bij bent aangesloten.
Ook voor zelfstandigen, die enkel verzekerd zijn voor grote risico’s, is er een
Borstprothese: na een borstamputatie is er tussenkomst voorzien voor de aankoop
van een uitwendige borstprothese, te vernieuwen om de 2 jaar.(cfr. 8.3.5.)
Er is een gedeeltelijke terugbetaling (max. 120 Euro) van het ziekenfonds voor de
aankoop van een pruik bij alopecia (kaalhoofdigheid) tengevolge van
chemotherapie, mits voorleggen van een medisch attest (met vermelding
chemotherapie + productnamen) en de factuur. De termijn van vernieuwing is
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200534
vastgelegd op 2 jaar. Sommige hospitalisatieverzekeringen dekken de meerkost
14.4. Tussenkomst bij poortcatheter (zie hoofdstuk 10)
Bij gebruik van cytostatica worden de implanteerbare systemen voor het grootste
gedeelte terugbetaald door het ziekenfonds.
Alle geregistreerde cytostatica vallen onder categorie A en worden dus volledig
terugbetaald. Alle hormonale behandelingen worden volledig terugbetaald mits een
attest van de behandelende geneesheer. Voor de Zofran en Litican (tegen
misselijkheid tgv. de chemotherapie) is er een gedeeltelijke terugbetaling.
De bestraling wordt volledig terugbetaald. De reisonkosten gedeeltelijk.
Er is een verhoogde tussenkomst voorzien wanneer de massage en de oefeningen
worden toegediend binnen de 3 maanden na de heelkundige ingreep. Nadien wordt
de kinesitherapie voor 60% terugbetaald van 60 behandelingen per jaar. Bij
aanvraag bij de medisch adviseur wegens chronische ziekte (lymfoedeem) kan u een
nog hogere tussenkomst bekomen. Er is geen tussenkomst voorzien bij de aankoop
van een elastische kous of compressietoestel (zie hoofdstuk 7).
Kinesitherapie wordt verzekerd onder de kleine risico’s (voor zelfstandigen).
De sociale dienst kan u helpen bij het wegwijs maken in de voorzieningen en
tegemoetkomingen met betrekking tot borstkanker.
Bij financiële problemen kan u eveneens de sociale dienst raadplegen.
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200535
Via de sociale dienst kan u beroep doen op heel wat thuiszorgdiensten. Voorbeelden
zijn thuisverpleging, familiale hulp, opvang voor kinderen, …
Deze diensten worden reeds vanuit het ziekenhuis gecontacteerd, zodat de hulp
reeds kan starten tijdens uw ziekenhuisopname of bij uw ontslag.
Voor psychologische begeleiding kan steeds beroep gedaan worden op het team,
zowel voor u als voor uw partner, kinderen en omgeving.
Een patiënte die voor een borstoperatie wordt opgenomen heeft vaak al een zware
periode achter de rug. Ze staat voor een ingrijpende operatie en voor een onzekere
toekomst. Bij haar leeft een hoge nood aan een luisterend oor, voor oprechte
interesse en duidelijke informatie. Tijdens de hospitalisatie zijn wij vaak het
klankbord voor deze vragen. Hierbij worden wij geconfronteerd met allerlei vragen,
gaande van zeer concreet zoals “wanneer kan ik een douche nemen” tot zeer
diepgaand zoals “wat vertel ik mijn kinderen”. Vaak bestaat er geen pasklaar
antwoord. We hebben niettemin getracht een overzicht te maken van veel gestelde
vragen en antwoorden. Ook uw huisarts wordt bij alle stappen betrokken en
ingelicht, zodat u ook nog altijd bij hem of haar terecht kan voor bijkomende
• Moet ik nog thuisverzorging krijgen ?
Bij ontslag worden er instructies voor de thuisverpleging meegegeven samen met
een voorschrift omtrent de wondverzorging. Deze dient dagelijks te gebeuren
zolang de drain Redon ter plaatse is. Eventueel kan vanuit het ziekenhuis een
afspraak gemaakt worden. Daarenboven wordt er een afspraak gemaakt op de
raadpleging voor een tussentijdse wondcontrole.
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200536
• Wanneer kan ik terug in bad of onder de douche ?
Een zitbad kan van meet af aan worden genomen. Een douche kan genomen
worden zodra er geen verband meer nodig is.
• Wanneer mag ik met de wagen rijden ?
Algemeen kan men stellen dat u opnieuw kan rijden zodra je over een goede
beweeglijkheid van de arm beschikt, ttz. van zodra de drain Redon verwijderd is en
Alles hangt af van de wijze waarop u sport beoefent. Sport is zeker toegelaten doch
met mate. Het is aan te raden om voorzichtig te beginnen en de inspanning
geleidelijk op te drijven. U mag nergens in overdrijven. Tijdens de oncologische
revalidatie is er hieromtrent een professionele begeleiding.
• Mag ik de pil of vrouwelijke hormonen nog nemen ?
Nee. Het is aangetoond dat de pil of vrouwelijke hormonen tijdens de menopauze
de groei van een gezwel zou kunnen stimuleren. Een groot deel van de
borsttumoren is immers gevoelig voor dergelijke hormonen. Voor vrouwen die nog
zwanger kunnen worden moet overleg gepleegd worden met de behandelende arts,
met betrekking tot een alternatief voor contraceptie.
Er wordt aangeraden om minstens 5 jaar te wachten om zwanger te worden. Dit
heeft opnieuw te maken met de verhoogde spiegel van vrouwelijke hormonen in het
lichaam bij zwangerschap. Een zwangerschap dient altijd overwogen te worden met
• Wat moet ik mijn kinderen vertellen ?
Kinderen, hoe klein ook, weten haarfijn als er spanningen zijn in het gezin. Elk kind
zal hier op zijn of haar manier op reageren. Kleine kinderen vragen aandacht door
slapeloosheid, niet willen eten. Bij grotere kinderen stelt zich de vraag : wat
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200537
vertellen we en wat niet ? Vertellen we te veel dan kan dit een schok veroorzaken;
vertellen we niets dan verliest het kind zijn vertrouwen in u of begint het zaken te
fantaseren die erger zijn dan de werkelijkheid. Daarom moet u de stap durven
zetten om uw kinderen in te lichten : stap voor stap uitleg geven, rustig en vooral op
een eenvoudige manier de vragen van uw kinderen beantwoorden. Enkel op deze
manier kan de onrust voor een stuk worden weggenomen. Gedeelde onrust
betekent immers rust, gedeeld verdriet betekent troost. Weet dat, hoe moeilijk het
ook voor u is, kinderen veel gemakkelijker kunnen omgaan met lichamelijke
veranderingen. Zij kunnen het veel gemakkelijker aanvaarden. Ze zullen minder
last hebben van de verminking dan uzelf. Voor adolescenten is het soms
gemakkelijker ze te betrekken in een gesprek met de arts of verpleegkundigen. Op
deze manier krijgen ze het gevoel van erbij te horen.
• Hoe moet ik verder leven na een borstamputatie ?
Het doel van je borstamputatie was om uw genezingskansen zo maximaal mogelijk
te maken. Dit betekent niet dat de verwerking vanzelfsprekend zal zijn. Uiteindelijk
gaat het om een rouwproces: verlies van het vertrouwde lichaamsbeeld, zowel voor
u als voor uw partner. De belangrijkste voorwaarde om tot een gezonde
verliesverwerking te komen is dat u durft te rouwen om wat verloren ging. Verdriet
is toegelaten. Een tweede belangrijke voorwaarde is dat u het eigen lichaam leert
aanvaarden zoals het nu is. Je moet onthouden dat het niet op uw gezicht staat
geschreven, dat u een borstamputatie hebt ondergaan. U moet groeien naar een
nieuw zelfbeeld. Het is immers dit nieuwe lichaam dat je het zelfvertrouwen moet
teruggeven. Dit kan enkel door het litteken durven te bekijken, aan te raken en
wanneer u er klaar voor bent ook samen met uw partner. In het ziekenhuis zal u
reeds aangemoedigd worden om naar het litteken te kijken. Kijken met een
vertrouwde begeleider is veel gemakkelijker dan thuis alleen. Hoe langer u wacht,
hoe hoger de drempel en groter de problemen. Het vertrouwen naar de
buitenwereld toe kan eveneens vergroot worden door het dragen van een
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200538
borstprothese. Ook hier worden reeds de eerste stappen gezet in het ziekenhuis
door het demonstreren van allerhande prothesemateriaal.
Het kan een hele tijd duren vooraleer vrouwen kunnen accepteren dat hun partner
niet onmiddellijk met hen wil vrijen. Uiteindelijk is de borst een deel van het
seksueel leven. Het is dan ook niet realistisch te doen alsof een borst niets
uitmaakt. Niet alleen het litteken staat het vrijen in de weg, ook de angst en de
zorgen omtrent de toekomst. Op die momenten kunnen knuffelen, strelen,
intimiteit beleven ook mogelijkheden zijn om uiting te geven aan uw gevoelens.
De partner wordt in deze moeilijke periode vaak vergeten. Ook hij heeft gevoelens
en wordt geconfronteerd met de onzekerheid en de angst dat hij zijn partner kan
verliezen. De meeste aandacht gaat immers naar de patiënte. Daarenboven biedt
een ziekenhuiskamer weinig privacy voor het uiten van emoties. De echtgenoot
moet begrijpen dat zijn partner ook tijd nodig heeft om in het reine te komen met
zichzelf vooraleer een degelijk en open gesprek aan bod kan komen. Vaak is het
ook moeilijk om met elkaar te spreken, gezien ieder bang is de andere hiermee
extra te belasten. Niettemin kan samen huilen een enorme opluchting zijn.
Het is opnieuw uiteraard niet realistisch te doen alsof een borst niets uitmaakt. U
moet echter voor ogen houden dat uw partner nog steeds dezelfde is gebleven,
ongeacht de borstoperatie. Eenmaal u uw zelfvertrouwen gevonden hebt, staat de
weg open naar een relatie die mogelijks nog meer diepgaand was als tevoren. Dit
In de meerderheid van de gevallen is borstkanker puur toeval. In een beperkte
minderheid is een verhoogd familiaal risico. Dit kan nagegaan worden aan de hand
van een bloedstaal (genetisch onderzoek). Uw arts stelt eerst een stamboom samen
om het familiaal risico in te schatten (bv. meer dan 3 borstkankers in 1 familie,
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200539
borstkanker op jonge leeftijd (< 40 j, …). Indien het familiaal risico als hoog wordt
ingeschat wordt eerst een bloedstaal onderzocht van de patiënte met borstkanker
vooraleer andere leden van de familie te testen.
Contactpersoon : C. Heeremans – M. Van Rillaer
VLK INLOOPHUIS (Vlaamse Liga tegen Kanker)
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200540
- Plastische en reconstructieve heelkunde Dr. L. Budiharto
• Hoofdverpleegkundige dienst heelkunde:
• Hoofdverpleegkundige oncologisch dagziekenhuis:
• Uw eigen huisarts last but not least
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200541
brochure borstkanker - verwerking ws 23.12.200542
Source: http://www.heelkunde-azdamiaan.be/downloaden/brochure%20borstkanker%20-%20NEDERLANDS2014.pdf
Homework - Paper Assigned: 11-19-10 12-09-10 Note: Preferably, this would be collected at the start of class on 12-09-10, but I will accept it electronically until 12-10-10. This article originally appeared in Mother Jones in 2002, and has been making some noise ever since then. Assignment: Read the article below, and write a 2-3 page response in which you address the fol
We commenced the year with a large increase of numbers,and there are now 112 boys on the books. This number quitelills our ])resent accommodation. By an unfortunate oversight, in our last number, weforgot to congratulate Mr. P. C'oetsee on liis marriage to MissDavidtz, which happy event took place at Potohefstroom lastJuly. We take this opportunity of offering a most cordial,it somewhat late, we